06.10.2018, 07:36

Andonoviće ne treba zaboraviti

U Valjevu je, u drugoj polovini 19. veka, živela ugledna porodica Andonovića koje odavno ovde nema. Poznati antropogeograf Ljubomir Pavlović tvrdi da je to bila treća doseljena činovnička porodica u našem gradu, posle Jevrema Gavrilovića i Aksentija Srećkovića. Mada nikad nije bila brojna dala je više značajnih ličnosti i počinila više dobrih dela. Kako su njeni pripadnici poodavno iščezli iz ovog grada na njih podsećaju samo dve stare i skoro zaboravljene spratne građevina u Knez Miloševoj ulici označene brojevima 40 i 45, i zabeležena kazivanja starih Valjevaca da su nekad imali u svom posedu čitav kvart gde se sada nalazi Oficirski dom.

 

Obe te poslovno stambene zgrade građene su sredinom 19. veka i bile među prvim spratnim i lepšim građevinama u ovom delu Valjeva. Onu na broju 40. stariji sugrađani pamte kao zgradu prve ovdašnje bolnice i vojnog okruga, ali malo je onih koju znaju da je pripadala porodici Andonovića. Nedovoljno se zna da je povremeno korišćena i za potrebe škole. Od svoje izgradnje nije temeljnije rekonstruisana pa je izložena vremenu, nemaru i ljudskoj nebrizi. Čak je poslednjih godina njen spoljni izgled radikalnije promenjen otvaranjem više lokala prema Knez Miloševoj ulici.

Kuća Andonovića u Knez Miloševoj 45 (Foto: Kolubarske.rs)

 

Nije najjasnije za koje je namene sagrađena, mada ima onih koji tvrde da je namenski građena za potrebe bolnice, da je njen vlasnik bio veliki dobrotvor i da ju je dao u humanitarne svrhe. Za nju i još neke tvrdnje nema pouzdanih dokaza. Zna se da je na predlog posebne komisije uzeta u zakup na tri godine i tri meseca. Između vlasnika zgrade i staratelja špitilja potpisan je ugovor koji je obavezivao vlasnika zgrade da za potrebe bolnice izvrši najnužnije adaptacije (stavi duple prozore na svakoj sobi, okreči kuću i spolja i iznutra, postavi vrata tamo gde su bila potrebna, u jednoj sobi postavi patos i obezbedi furunu za grejanje ''velike sobe''). Radovi na adaptaciji zgrade i njenom prilagođavanju za potrebe bolnice trajali su tokom proleća i leta te godine, a oktobra 1867. godine primila je i prve bolesnike. Nedaleko od nje nalazila se još jedna Andonovića kuća koja je porušena da bi se na njenom mestu podigao Oficirski dom. Bila je to kuća u turskom stilu ali sa ''pašinskim rasporedom i konforom''.

 

Rodonačelnik valjevskih Andonovića i vlasnik pomenutih građevina bio je Aleksandar Aleksa Andonović, rođen 1806. godine u Požarevcu, iz koga potiču i ugledni geodetski stručnjaci, profesori Velike škole i naučni radnici Milan i Dragomir Andonovići. Poznato je da je u Valjevo došao još 1829. godine za praktikanta načelstva Okruga valjevskog, a da je od 1839. radio u Valjevskoj Kamenici, sedištu Sreza podgorskog. Najpre kao niži policijski činovnik, potom sreski  kapetan, a od 26. juna 1849. godine i sreski načelnik. Na navedenim dužnostima isticao se sistematskim i upornim radom, a posebno staranjem o školi pa je i dobio državne pohvale za ispoljenu "najveću revnost za napredak naroda u prosveti". U Kamenici ostaje do penzionisanja 1857. godine kada se ponovo nastanjuje u Valjevu gde je umro 26. septembra 1871. godine. Bio je sahranjen na starom gradskom groblju na Bairu, ali su njegovi posmrtni ostaci preneti na Novo groblje i pokopani odmah sa desne strane od glavne kapije, gde mu se i sada nalazi nadgrobni spomenik.

 

Poznato je da je još za vreme službovanja u Kamenici kupio od nekih Turaka u Valjevu zemljište između sadašnjih ulica Kneza Miloša i Karađorđeve, u delu gde se sada nalazi Oficirski dom, zgrada nekadašnjeg hotela "Sekulić" ("Brankovina") i niza porodičnih kuća, a takođe i zemljište uz Kolubaru. Prema popisu iz 1862. godine, imao je jedan plac sa tri kuće u Valjevu; jednu vodenicu sa dva vitla; jedan vinograd u Sedlarima; jednu livadu u Tijanju kod Čačka; jedan kućni plac u Požarevcu; jednu livadu u Magili, jedan vinograd u Požarevcu; 1/3 voćnjaka, livade, vinograde, njive i plac u zadruzi; šest njiva, jednu livadu i kuću s placem u Jagodini; jedan zabran u selu Bresju i jednu njivu u Vranovcu kod Jagodine. Po imovini koja je procenjena na 2.057 cesarskih dukata, spadao je u najvišu – sedmu kasu, dok mu je mesečni prihod od lične privrede bio 10 talira po čemu je spadao u drugu klasu. Na njegovom imanju u Valjevu pored hotela "Sekulić", Oficirskog doma, i čuveni kamenički trgovac Drago Bošković imao je kuću i magazu. Kao penzioner držao je mehanu kod sreske kuće u Kamenici.

 

Ženio se dva puta i imao sinove Konstantina, zvanog Kostu, rođenog 1840. godine, mašinskog bravara, i Jevrema, pravnika i poznatog političara. Na Aleksinom nadgrobnom spomeniku pominje se i njegova supruga Vinka. Pošto u vreme pomenutog popisa kao njegova supruga pominje se Jovanka, stara 32 godine, to je očigledno da ona nije mogla biti majka njegovim sinovima Kosti starom 21 i Jevremu 19 godina.

Nekadašnji hotel Sekulić (Foto: Kolubarske.rs)

 

Aleksini sinovi su se školovali na strani i postali ugledni ljudi, pa je on navodno zbog toga morao prodati deo svoje imovine. Ljubomir Pavlović zapisao je da je Aleksa još za svog života prodao plac na kome je podignut hotel "Sekulić" (sadašnja drogerija "Lili") 1845. godine mladom mehandžiji Evgeniju Obradoviću, rodom iz valjevskog sela Zabrdica, čiji su se potomci preko Miličnice odselili u Šabac. Plac do njega prodao je pintoru Novaku Birčaninu (koji je bio oženjen Evgenijevom sestrom, a čije jedan od sinova bio Marjan Birčanin, poznati trgovac i predsednik valjevske opštine) na kojem je Novak podigao kuću za stanovanje i radionicu. Ubrzo po Aleksinoj smrti braća su podelila nasleđenu očevinu. Sve što je pripalo Jevremu do kraja 19. veka bilo je u svojini njegovih naslednika, dok je Kosta svoj deo izdelio i poraspodavao raznim licima.

 

Aleksin mlađi sin Jevrem, rođen je oktobra 1842. godine u Jagodini (pojedinci pišu da je rođen u Valjevskoj Kamenici) postao je mnogo poznatiji od njega. Osnovnu školu je završio u Valjevu, a gimnaziju u Beogradu. Po završetku pravnih nauka na Liceju u Beogradu počeo je raditi u Valjevu kao sudski pisar, zatim je bivao sudija i predsednik više prvostepenih sudova. Još 1861. godine položio je advokatski ispit sa odličnim uspehom i neko vreme bio i pravozastupnik u Valjevu. Tokom 1873. godine bio je sekretar Ministarstva pravde, a potom kratko vreme i član Uprave varoši Beograda. Predsednik  kragujevačkog suda postao je 1874. godine, a kasnije je bio i predsednik Valjevskog suda do 1881. godine.

 

U pamćenju savremenika ostao je kao "čovek odmeren, strpenjiv, malo spor ali ispravan sudija". Gimnazijski profesor i bivši ministar prosvete Luka I Lazarević za njega piše: "Sasvim zasluženo izneo je iz toga suda ime savesnog sudije i poštenog čoveka. Bilo je zamršenih sporova, sudilo se o velikim imanjima dolazili su pod sud bogati i znani ljudi, ali su svi, i tužioci i tuženi, da će sud izreći pravednu presudu, jer su svi znali da Jevrem Andonović sudi podjednako, samo po zakonu, po pravdi".

 

Za sudiju Apelacionog suda postavljen je 1881. godine. Okružni načelnik II klase u Valjevu postao je 1888. godine, a 1889 i načelnik I klase istog okruga. Tokom 1890. godine izabran je i za sudiju Kasacionog suda u Beogradu u kojem je ostao tri godine. Član Državnog suda, posebnog suda koji je odlučivao o ministarskoj odgovornosti postao je 1893. godine. Učestvovao je u oslobodilačkim ratovima od 1876. do 1878. godine kao vojni sudija.

 

Po političkim ubeđenjima pripadao je Liberalnoj stranci, a o njemu kao političaru ima različitih mišljenja. Dok Slobodan Jovanović piše "Andonović je bio od glave do pete činovnik, poslušan prema kralju kao vrhovnom starešini", dotle ga mnogi smatraju umerenim političarom. Kao predstavnik Liberalne stranke učestvovao je u radu Ustavotvornog odbora 1888. godine i bio među potpisnicima Ustava. Prilikom rasprave u Ustavotvornom odboru o smrtnoj kazni za političke krivce smatrao je da smrtnu kaznu za izvesne političke krivice treba ukinuti i da tu problematiku treba prepustiti Krivičnom zakonu i ne pominjati u Ustavu. Zalagao se i za tajno glasanje.

 

Drugog aprila 1894. godine postao je ministar pravde u vladi Svetomira Nikolajevića. Ukazom s kraja 1894. godine kao ministar na raspolaganju postao je državni savetnik. Na preporuku kralja Milana Obrenovića 23. oktobra 1897. godine postao je ministar unutrašnjih poslova u radikalskoj vladi dr Vladana Đorđevića. Posle Ivanjdanskog atentata 11. avgusta 1899. godine usvojena mu je ostavka na položaj ministra jer su mu kraljevi Milan i Aleksandar Obrenovići zamerili da se u vanrednoj situaciji nastaloj tim povodom više držao kao sudija nego kao policajac. U tom trenutku nije hteo podleći nerazumnim kraljevskim željama o proglašenju vanrednog stanja i uvođenju prekog suda i tako profanisati svoj upornim radom stečeni veliki sudijski ugled. Zbog toga je odmah ponudio ostavku, koja mu je uvažena 11. avgusta 1899. Ministar na raspolaganju bio je od 1901, a 5. aprila 1903. godine imenovan je za doživotnog sekretara i člana Državnog saveta.

 

Zbog zastupanja umerenih političkih stavova i nepokolebljive odanosti dinastiji Obrenovića krajem devedesetih godina 19. veka odvojio se od Liberalne stranke i kao jedan od njenih najistaknutijih članova povukao za sobom jedno krilo te stranke – grupu  desnih "nezavisnih" liberala, koja je bila sasvim naklonjena Dvoru prema kome se i sam pokazivao odveć slabim. Zbog toga je ona kasnije pežorativno nazivana Dvorska stranka. Više puta bio je kraljev poslanik u Narodnoj skupštini Srbije (1895, 96 i 97). Značajno je doprineo izbornom porazu Radikalne stranke na izborima u maju 1898. godine i za te zasluge bio je odlikovan Ordenom Takovskog krsta II reda sa zvezdom, tada odlikovanjem najvišeg stepena.

 

Jevrem se 7. aprila 1868. godine u Valjevu oženio Hristinom (1845- 1901) kćerkom Krste Stojkovića, licejca i pravnika, koji je  bio dugogodišnji policijski činovnik u Valjevu, rodom iz Kragujevca. Imao je kuću na onim placevima, gde su nekad bile kuće čuvenih valjevskih trgovaca Save Nikolića i Marjana Birčanina, pozadi imanja Andonovića sa zapadne strane. Kao državni savetnik u penziji živeo je u Beogradu, u Ulici Kraljice Natalije broj 60, gde je umro 24. marta 1910. godine. Ni od Stojkovića ni od Andonovića poodavno nikoga nema u Valjevu.

 

Za zasluge u miru i ratu Jevrem Andonović je, pored Takovskog krsta, dobio Orden Belog orla IV reda, Spomenicu za učešće u ratu za oslobođenje i nezavisnost Srbije i Medalju za revnosnu službu.

 

I Jevremovi sinovi bili su veoma uspešni.

           

Dragomir je rođen 27. novembra 1869. godine u Valjevu, osnovnu školu i šest razreda gimnazije završio je Beogradu. U Vojnu akademiju stupio je 1. septembra 1886. godine. Pešadijski potporučnik postao je 1. septembra 1889. godine, a u konjicu je preveden 22. februara 1890. godine. Po položenom ispitu 1. oktobra 1892. godine primljen je za slušaoca Višeg kursa Vojne akademije. Nakon završenog kursa, 22. jula 1894. godine, određen je za vodnika III eskadrona II konjičkog  puka. Na tom položaju dobio je jednogodišnje odsustvo radi stručnog usavršavanja u Školi jahanja u Samiju. Po povratku iz Francuske 1895. godine postavljen je za vodnika I eskadrona Kraljeve garde. Ukazom od 22. februara 1896. godine određen je i za ordonans oficira Njegovog Veličanstva Kralja  Aleksandra I.

 

Rešenjem ministra vojnog od 25. februara od 1897. godine pored redovog posla vrši dužnost komandanta I eskadrona Kraljeve garde. Zna se da je na Vojnoj akademiji neko vreme honorarno predavao "Jahanje". Aktivno je učestvovao u balkanskim i Prvom svetskom ratu pokazujući visoku ličnu hrabrost i veliku umešnost u komandovanju. Tokom Prvog svetskog rata bio je u štabu Dobrovoljčkog korpusa Srba, Hrvata i Slovenaca u Rusiji. Kao konjički pukovnik umro je 4. juna 1917. godine u Jašau u Rumuniji.

 

Imao je veći broj domaćih i inostranih odlikovanja i drugih priznanja. Među njima: italijanske ordene Sv. Mauricija i Lazara IV reda; austrougarski Gvozdenu krunu III reda; crnogorski orden Danila I  IV reda, bugarski sv. Aleksandra I IV reda. Ostalo je zapisano da je od domaćih odličja imao orden Takovskog krsta V stepena, i najviše  odlikovanje iz ratnog perioda  od 1912. do 1918. godine oficirski orden Karađorđeve zvezde sa mačevima IV stepena.

 

Čedmr, rođen 1873. godine u Valjevu, bio je diplomata, a umro 5. januara 1910. godine kao vicekonzul u Pešti.    

 

Treći Jevremov sin Aleksandar Aca rođen je u Valjevu, završio je Prvu beogradsku gimnaziju, a studije tehničke policije pohađao je u Parizu i Lozani. Studirao je kod poznatih profesora A. Berkliona u Parizu i kod Arčibalda Rajsa u Lozani. Policijsku karijeru počeo je kao pisar Uprave grada Beograda. Januara 1894. godine bio je istražni sudija za Srez podgorski, a 30. januara te iste godine u Sabornoj crkvi u Beogradu venčao se sa Jelenom kćerkom Klaudija Prikelmajera, prvog valjevskog apotekara. Već 1906. godine  prešao je za inspektora u Antro-metrijsko odeljenje Ministarstva unutrašnjih dela, koje je 1920. pretvoreno u V odeljenje, odnosno Odeljenje tehničke policije. Potom je preraslo u Tehničku policiju Ministarstva unutrašnjih dela, čiji je  bio šef od osnivanja do odlaska u penziju.

 

Svojim dugogodišnjim radom značajno je doprineo unapređenju svoje struke i tehničkom opremanju srpske policije. Na to su uticali i  njegovi povremeni boravci na stručnom usavrša-vanju u inostranstvu, a posebno u Švajcarskoj. Po svojim naučnim eksperimentima i  stručnosti bio je veoma cenjen u stručnim krugovima u zemlji i inostranstvu. Zbog toga je često pozivan da u komplikovanijim istragama daje stručna mišljenja i upustva. Zahvaljujući njemu naša tehnička policija još na Prvoj međunarodnoj policijsko-tehničkoj izložbi u Karlsrueu u Nemačkoj bila je veoma zapažena.

 

Bavio se pisanjem i objavljivanjem stručnih radova po raznim listovima i časopisima. Bio je jedan od urednika nekad veoma cenjenog Policijskog glasnika. S profesorom kriminalistike Tregubovim napisao je i objavio knjigu Kriminalistička tehnika I i II (Beograd,1935), koja je dugo bila osnovni udžbenik za sve naše policijske i sudsko istražne organe.

 

Mnogim kriminološkim izložbama, uvođenjem daktiloskopije i mnogobrojnim stručnim veštačenjima uz primenu najmodernijih tehničkih sredstava tog vremena, doprineo je da srpska policija postigne evropski nivo. Tokom svog službovanja obavio je oko 2 500 veštačenja. Inici-rao je a 1925. godine i osnovao Kriminološki (Kriminalistički) muzej u Beogradu. Po njegovom osnivanju bio je i profesor Kriminalističke tehnike u Centru policijskih škola u Zemunu.

Preminuo je u Beogradu 16. novembra  1942. godine, a sahranjen je sutradan na Novom groblju u Beogradu.

 
Za Ljubomira znamo da je rođen 6. avgusta 1877. godine u Valjevu, od oca Jevrema i majke Hristine, ali drugih podataka nemamo osim da je upisan na dedinom nadgrobnom spomeniku.

 

Grob Alekse Andonovića (Foto: Kolubarske.rs)

Andonovića nema u Valjevu više od jednog veka, nema ali su uspomene i sećanja na njih ostale. Naši preci ponosili su se što su im bili sugrađani i njihovo prisustvo u ovoj sredini povremeno isticali. Zar je i moglo biti drukčije kad se zna da su oni svojim radom i držanjem afirmisali naš kraj i zadužili nas da ih ne zaboravimo.

 

Zato neka predstojeće masovno imenovanje naših ulica bude prilika da bar jedna od njih ponese njihovo prezime. Treba ponovo oceniti da li njihovu kuću u Valjevu, u Knez Miloševoj 40, treba proglasiti za spomenik kulture i staviti pod zaštitu države. Ako to nije moguće učiniti ono bi bar na nju mogli postaviti ploču sa osnovnim podacima o njenim vlasnicima i čemu je ona služila.