17.09.2023, 07:02

Spomenik na Rajcu otkriven pre 50 godina

Dana 14. septembra 1914. godine, u Skoplju se našla školska omladina iz više generacija, zaključno sa najmlađom generacijom rođenom 1893. godine. U istoriju su ušli kao 1300 kaplara.

 

Među njima bilo je maturanata raznih škola, najviše učitelja, oko 300. Bilo je i studenata, čak iz inostranstva su se vraćali na branik otadžbine. Bili su sinovi zanatlija, trgovaca, seljaka, oficira, profesora, ministara. Prekidali su svoje školovanje, ostavljali započete naučne radove, nedovršena slikarska platna jer se otadžbina borila za opstanak. Nije se postavljalo pitanje hoće li doći, nego na koji način što pre stići i staviti se u službu svog naroda i države.

 

Dva đaka kaplara bila su iz Slavkovice podno Rajca, Svetozar Dika Nešić i Dragomir Urošević.

 

Posle dvomesečne obuke, poslati su vozom do Kragujevca, odakle su dve čete otišle ka Lazarevcu i Mladenovcu, a četiri čete Skopskog đačkog bataljona, takođe pešice ka Gornjem Milanovcu u sastav Prve i Treće armije. U Milanovcu ih je dočekao regent Aleksandar Karađorđević koji je svoj govor završio rečima "Ni koraka nazad".

 

Đaci i studenti su, odlukom Vrhovne komande, poslati kao pojačanja na Suvobor i Kolubaru da podignu moral, ohrabre srpske vojnike i vrate im poverenje u sopstvene snage; nadasve, uliju nadu da nije sve izgubljeno u trenutku kada je srpska vojska bila u povlačenju. Teške borbe đaci kaplari i drugi vojnici vodili su na Dićkoj glavići, Građeniku, čekao ih je pakao na zaleđenom Suvoboru. Srpska Prva armija bila je primorana da odstupi u pravcu Takova i Gornjeg Milanovca da se vojnici odmore i pripremi kontraofanziva. Posle tri dana borbi trube Moravske divizije II poziva objavile su: Pala je Prostruga na Rajcu, uskoro je Suvobor bio u posedu srpske vojske. Đaci podnarednici dobili su Armijsku pohvalnicu  od komandanta Prve armije, generala Živojina Mišića, za zasluge u Kolubarskoj bici, a on sam čin vojvode, nekoliko dana po završetku slavne bitke. Beograd je slobodan, saopšteno je zvanično 16. decembra 1914. godine.

 

U Valjevu pred bataljonom dežurni je čitao pohvalnu naredbu vojsci: "Zarobljeno je, što je do juče prebrojano, 274 austrijska oficira, preko 40.00 podoficira i vojnika, 3 zastave, 70 mitraljeza, 130 topova  i silan ratni materijal".

 

Kolubarska bitka odnela je gotovo trećinu đaka kaplara. Njih oko 400 zauvek su ostali mladići, pokošeni napadinama Rajca, visokim masivima Maljena, na Gukošu, Babajiću, Ljigu, Građeniku, Suvoboru, Krstacu, Babinojglavi, Igrištu, Rudniku, Divcima, kod Lazarevca, kod Stepojevca, na Vračebrdu, Konaticama, Kosmaju, Torlaku.

 

Albanija i Solunski front odneli su drugu trećinu. Trećina je preživela sve borbe, a preživeli su sa ponosom do smrti nosili jednu od najvajžnijih odrednica u životu – bili su pripadnici Skopskog đačkog bataljona.

 

Na Rajcu je u Kolubarskoj bici, izvršen presudan proboj neprijateljskog austrougarskog fronta. Sa vrha Rajca se po vedrom vremenu može sagledati celokupna panorama slavnog bojišta od Suvobora do obrisa Kosmaja i Avale, zbog čega je Rajac bio najpogodnije mesto za spomen-obeležje junacima odlučujuće bitke za Srbiju.

Spomenik na Rajcu (Foto: Miroslava Kojić)

 

Spomen-česmu podiglo je Udruženje "1300 kaplara"; otkrivena je 13. decembra 1970. godine. Uz prisustvo velikog broja kaplara iz Skopskog đačkog bataljona, vojnika, zvanica, žitelja okolnih sela, spomen-česmu je otkrio Slavko Jovanović, predsednik Skupštine Opštine Ljig.

 

U drugoj fazi izgrađen je spomenik na Rajcu u slavu borcima – učesnicima u Kolubarskoj bici. Na kameno postolje spomen-česme dodata je bronzana skulptura koja predstavlja srpskog vojnika s puškom u zaletu i borbenom stavu, rad vajara Mihaila Tomića. Svečano otkrivanje spomenika na Rajcu bilo je 16. septembra 1973. godine. Na prednjoj mermernoj tabli na spomeniku je ispisano: "Hrabrim borcima Kolubarske bitke koji na ovim brdima novembra (po starom kalendaru) 1914. godine izvojevaše jednu od najslavnijih srpskih pobeda", a na drugoj je saopštenje Vrhovne komande u kojem se, između ostalog kaže: "Ovih 1300 oduševljenih mladića behu ona luča što ozari duše potištenih vojnika".

 

Na projektovanju spomenika na Rajcu radili su akademik, inženjer Miladin Pećinar, predsednik Udruženja 1300 kaplara, koji je i otvorio svečanost, inženjer Petar Radojević i arhitekta Dragomir Tadić (takođe, đaci kaplari). Za izgradnju spomenika bio je zadužen Petar Radojević.

 

Svetozar Dika Nešić, nekadašnji đak kaplar iz Slavkovice, kasnije profesor na Tehničkom fakultetu u Beogradu, kod koga su u letnjem periodu često dolazili njegovi drugovi iz Skopskog đačkog bataljona, kasnije ugledni ljudi, profesori i inženjeri, nije bio prisutan. Preminuo je 16. jula 1968. i sahranjen u Slavkovici.

 

U Ljigu se neguje kultura sećanja na đake kaplare kroz nagrade koje dodeljuje ljiška opština, Plaketu "Đak kaplar" i Diplomu "Đak kaplar" svakog 3. decembra za Dan opštine.

 

Od 2004. godine ljiška Srednja škola nosi naziv "Hiljadu trista kaplara".

 

Godine 2014, u izdanju ljiške biblioteke i uz podršku Ministarstva kulture i informisanja, objavljena je knjiga "Učešće 1300 đaka kaplara u Kolubarskoj bici", autora Aleksandra Lukića i Miroslave Kojić, pisana na osnovu arhivske građe, odnosno sećanja i zapisa pripadnika Skopskog đačkog bataljona, i istraživanja samih autora. Došlo se i do nepotpunog spiska đaka kaplara poginulih na teritoriji današnje ljiške opštine.

 

Ove godine Srednja škola "Hiljadu trista kaplara", povodom 60 – godišnjice škole, ustanovila je Priznanje "Svetozar Dika Nešić", koje će se dodeljivati zaslužnim prosvetarima i drugim građanima. Prva dobitnica je profesorka srpskog jezika u penziji, Milka Đurđić.