27.11.2024, 08:00

Crkvište – Arheološki lokalilitet pored stadiona Krušik (II deo)

Srednjovekovno naselje "Crkvina" ili "Crkvište", koje se nalazi nedaleko od ušća reke Gradac u Kolubaru, proglašeno je 1986. godine za nepokretno kulturno dobro u Srbiji.

 

Ostaci crkve, koja je građena krajem 13. ili početkom 14. veka, za istoriju Valjeva značajan arheološki lokalitet, nalaze uz ogradu ili zid fudbalskog stadiona "Krušik", zakorovljeni i neprimetni. Lokalitet je i zaboravljen, skrajnut, prepušten vremenu, kojim se, čini se, povremeno bave jedino arheolozi i istoričari.

Lokalitet Crkvište pored fudbalskog stadiona (Foto: Kolubarske.rs)

 

Prema dostupnim dokumentima, pronađenoj građi na tom lokalitetu i publikovnim tekstovima arheologa i istoričara, osim što ukazuju na to da se tu nalaze ostaci crkve koja je građena krajem 13. ili početkom 14. veka, pojedini arheološki nalazi su najstariji materijalni tragovi koji svedoče o nastanjivanju prostora Valjeva u 10. i 11. veku. 

 

Ostaci crkve, kao i masivna mermerna ploča na kojoj je natpis koji govori o smrti Jefrema, svetovnog imena Đurđe, sina velikog tepdžije, visokog dvorskog činovnika kralja Dragutina, otkriveni su 1952. godine prilikom pripreme zemljišta za izgradnju fudbalskog stadiona.

 

U dokumentaciji valjevskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture navedno je da su arheološka iskopavanja počela u jesen 1984. godine, kada su organizovana kratkotrajna desetodnevna iskopavanja na lokalitetu stadiona, da bi narednog leta 1985. bila izvršena sistematska iskopavanja prostora stadiona i njegove neposredne okoline. Rukovodilac arheoloških radova je bio mr Đorđe Janković, tada asistent na katedri za srednjevekovnu arheologiju, Filozofskog fakulteta u Beogradu.

Arheološka istraživanja (Foto: Ustupljene - Zavod za zaštitu spomenika kulture)

 

Pronađeni su tragovi temelja i jugozapadnog zida crkve, jedna sigom zidana grobnica sa svodom, i konstatovani su tragovi ukopa sa kulturnim materijalom iz 10. i 11. veka. Sledeće godine su otkrivene još dve zidane grobnice, i konstatovani pravci pružanja rova iz 18. veka, a sondažno je ispitana šira okolina crkve.

 

Prema pisanju arheologa Željka Ježa, osnovno arheološko obeležje prostora dali su ostaci crkve iz vremena kralja Dragutina. Otkriveni temelji imaju pravac pružanja zapad-istok. Pronađeni su i ostaci zida, dugačaki 8,5 metara. Ostaci predstavljaju deo južne strane crkve i nedvosmisleno potvrđuju da je reč o crkvi raškog tipa sa pripratom, sa karakterističnom podelom na tri traveja. Rekonstrukcijom izgleda crkve na osnovu raspoloživih podataka je utvrđeno da je crkva najverovatnije bila dužine 24 metra, sa poprečnim brodom dužine 18 matara. Tri pronađene grobnice predstavljaju značajan pokazatelj mesta i važnosti uloge koju je ova crkva trebalo da igra u prvoj polovini 14. veka, jer su u to vreme ovakve grobnice rađene isključivo za najveću crkvenu i državnu gospodu.

 

Konstatovan je i jedan ukop, od jame ili zemunice, u kojoj je pronađena karakteristična slovenska keramika iz 10. i 11. veka.

 

Otkriveni su i značajni tragovi naseljavanja prostora iz 16. i 18 veka. O tome postoji niz istorijskih podataka, kako iz izvora putopisaca tog vremena, tako i sa austrijskih karti. Početkom 18. veka je valjevski kraj u kratkom periodu od oko dve decenije bio u rukama Austrougarske, i predstavljao granicu sa Osmanlijskim carstvom. Upravo na ušću Gradca u Kolubaru je bilo izgrađeno utvrđenje sa dvospratnom kulom austrijskog kapetana Vitkovića i šancem Ćor Mijata. Poznato je i da su od materijala te kule koja je bila srušena kasnijih godina Nenadovići izgradili svoju kulu Nenadovića. Zanimljiv podatak predstavlja i otkriće da je dovratnik ugrađen na kuli Nenadovića, pravilno profilisan u gotičkom maniru, verovatno pripadao pomenutoj crkvi sa Ušća iz 14. veka.

 

Najzanimljiviji nalazi na ovom arheološkom lokalitetu su otkriveni južno od ostatka crkve, na prostoru dvorišta veterinarske stanice. Utvrđen je kompaktan, homogen, debeo sloj mešane gvozdenodopske i rimske keramike 4. veka.

 

"Ovim iskopavanjima je nepobitno konstatovan prostor koji za sada predstavlja najstariji prostor boravka ljudi na području grada Valjeva. Od kratkotrajnog zadržavanja romanizovanog stanovništva Gornjokolubarske doline u 4. veku, preko boravka poznoslovenskih populacija u 10. i 11. veku, do izgradnje monumentalne crkve krajem 13. ili početkom 14. veka, i od tog vremena formiranje naselja koje se prostiralo istočno i južno od crkve, imamo pouzdano utvrđen prostor jezgra razvoja trga i kasnije grada Valjeva", piše arheolog Željko Jež u tekstu "Arheološka istraživanja srednjovekovne crkve u Valjevu", koji je objavljen u Velikom narodnom kalendaru Valjevac.

Arheološka istraživanja (Foto: Ustupljene - Zavod za zaštitu spomenika kulture)

 

U izveštaju o rezultatima geofizičkih istraživanja na arheološkom lokalitetu Krušik u Valjevu, koji potpisuju Ana Rakić, Darko Tonić, Dimitrije Marković i Tijana Grumić, navedno je sledeće:

 

"U kanjonu reke Gradac, na početku ravničarske doline na kojoj Valjevo počiva, prvi od četiri danas poznata manastira je Manastir Gradac čiji su temelji veoma urušeni izgradnjom stadiona Krušik 1952 godine. Opis manastira Gradac kod Valjeva, opasanog vodenim rovom preko koga se prelazilo ka crkvi spuštajući se mostom – pominje austrijanac Kanic, dok episkop – istoričar Nikanor Ružičić nalazi da je ovaj Gradac kod Valjeva bio ona mitropolija koju pominje grčki car Vasilije Drugi i da je postojao i u 10. veku – što ga svrstava na vrh najstarijih manastira kod Srba.

 

1985. vršena su mestimična, površna, arheološka ispitivanja, prilikom kojih je konstatovano da je veličina crkve bila 24 metra puta 18 metara. Veliki deo hrama uništen je izgradnjom atletske staze (na kome je konstatovano i veliko groblje). Nedaleko od hrama su takođe pronađeni predmeti i keramika iz 4. i 10 veka.

 

Pri kopanju od severa ka jugu se išlo sve dublje, i oko južnog gola današnjeg stadiona počelo je da se nailazi na grobne ploče sa kostima (verovatno monaha). Južni ostatak temelja Manastira se nalazi uz samu južnu ogradu stadiona. Na udaljenosti od oko 20 metara od ove južne ograde izgrađena je 1970-tih pruga Beograd-Bar".

 

Nastaviće se

 

******

Ovaj tekst izrađen je u okviru projekta: "Crkvište – Arheološki lokalilitet pored stadiona Krušik", koji je finansiran iz budžeta grada Valjeva. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.

Grad Valjevo (Foto: Đorđe Đoković)